Zaopiekuj się sobą. O autodestrukcji.

Często słyszymy o zachowaniach agresywnych i destrukcyjnych wymierzonych w innych ludzi. Zazwyczaj są łatwo zauważalne. Krzyki, wyzwiska, agresja fizyczna, wyśmiewanie, mobbing. Zachowania agresywne zwracają naszą uwagę w miejscu pracy, w rodzinie, na ulicy, w szkole. Wciąż jednak niewiele mówi się i pisze o zachowaniach autodestrukcyjnych, czyli nakierowanych na samego siebie.

Czym są zachowania autodestrukcyjne?

To specyficzny rodzaj zachowań agresywnych. Zdarza się, że trudny do uchwycenia i zdefiniowania jako szkodliwy i zależny od nas.
Zachowania autodestrukcyjne to te dobrowolnie podejmowane działania, które mają niekorzystny wpływ na nasze zdrowie i życie. Wpływ ten może być bezpośredni i wyraźnie odczuwalny, jak np. fizyczne samookaleczenia, akty samobójcze, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, autoagresywne formy odżywiania (anoreksja, bulimia, kompulsywne objadanie się). Często jednak efekt podejmowanych zachowań autodestrukcyjnych jest odroczony, a przez to trudny do uchwycenia jako następstwo szkodzenia samemu sobie. Mówimy wtedy o autodestrukcji pośredniej. Są to wszelkie zaniedbania, które niszczą nie tylko ciało, ale też relacje z innymi ludźmi, wewnętrzny potencjał, prowokują porażki w sferze zawodowej i osobistej.

Ludzie, mając możliwość wyboru i wiedzę o ewentualnych, negatywnych konsekwencjach podejmują działania, które mogą być dla nich zgubne, np. decydują się na zaniechanie leczenia, przygodny seks bez zabezpieczenia itp. Niektórzy w ogóle nie uwzględniają realnych zagrożeń. Zaprzeczają, że szkodliwe konsekwencje mogą spotkać także ich – tak jakby byli niezniszczalni, wyjątkowi. Reagują impulsywnie, bez zastanowienia się nad konsekwencjami. Bywa też, że akceptują je jako skutek uboczny innych podejmowanych działań, np. pracując ponad siły ignorują potrzebę odpoczynku, zaniedbują zdrowie i relacje z bliskimi osobami. Pomniejszają ich szkodliwość, znajdują wytłumaczenie, często trwając w niekomfortowej sytuacji przez lata.

Co stoi za szkodzeniem samemu sobie?

Działania autodestrukcyjne są podejmowane z wielu, różnych powodów. Kluczowe wydają się tu dotychczasowe doświadczenia, na bazie których budujemy przekonania na swój temat, np. przekonanie, że trzeba cierpieć, nie można liczyć na nic dobrego, za sukces spotka nas kara. Te napisane wcześniej scenariusze nieświadomie kierują naszymi wyborami. Sprawiają, że działamy ze szkodą dla siebie. Brakuje nam tzw. kompetencji samoopiekuńczych, które kształtują się we wczesnym dzieciństwie w relacji z najbliższym opiekunem, najczęściej z matką. Dzięki nim osoba dorosła potrafi pogodzić realizację celów, pragnień, ambicji z dbaniem o swoje bezpieczeństwo, zwłaszcza w szerszej perspektywie czasowej (np. nie pozwalać na wykorzystywanie w pracy). Niskie poczucie własnej wartości i brak wiary we własne kompetencje utrudnia osiągnięcie sukcesu lub wręcz sprzyja poniesieniu kolejnej porażki. Spodziewamy się najgorszego i działamy tak, że to najgorsze rzeczywiście nas spotyka. Prowokujemy niepowodzenia, zamiast im zapobiegać. Pojawia się coraz więcej zawiści i żalu, poczucia krzywdy i braku kontroli nad swoim życiem.

Impulsem do zachowań autodestrukcyjnych może być też trudność w rozumieniu i radzeniu sobie z emocjami, zwłaszcza bardzo intensywnymi, jak złość, smutek, lęk. Nierozumiane lub przeżywane jako zbyt zagrażające mogą przejawiać się w destrukcyjnych zachowaniach wymierzonych zarówno w osoby z otoczenia, jak i w samych siebie. Nadużywanie alkoholu, kompulsywne zakupy, niekontrolowane jedzenie to działania, które przynoszą chwilową ulgę. Zredukowanie przykrego napięcia wzmacnia powtarzanie tych zachowań, co jednak często powoduje poczucie winy i bezradność. „Zajadanie”, „zapijanie” i inne destrukcyjne działania mają pomóc przestać czuć.

Niektórzy świadomie wybierają określone zachowanie właśnie dlatego, że może ono skutkować cierpieniem lub porażką. Takie regularne narażanie się na niebezpieczeństwo może być formą samokarania, tendencji do samozniszczenia wynikającej z nienawiści do siebie.

Warto pamiętać, że niezależnie od przebytych w dzieciństwie doświadczeń człowiek posiada niezwykłe możliwości przezwyciężania ich następstw. Dotyczy to także zdolności opiekowania się sobą, dbania o swoje bezpieczeństwo i szczęście.

Bibliografia:
1. Suchańska A., Wycisk J. (1998). Pośrednia autodestruktywność i jej związki z poczuciem wewnętrznej spójności. Czasopismo Psychologiczne, 4, 2, 128-135.
2. Eckhardt A.: Autoagresja. Wydawnictwo WAB, Warszawa 1998.
3. Suchańska A. (2003). Zaopiekuj się sobą. Charaktery, 9, 80, 16-17.